ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 5، مرداد 1400 ، شماره پی در پی 63

گفتمان حاکم بر متون قرن چهار و پنج دانشنامه (الهیات)، نوروزنامه، کیمیای سعادت

صفحه (135 - 148)
ناهیده زرعی (نویسنده مسئول)، علی تسلیمی ، محمد خزانه‌دارلو
تاریخ دریافت مقاله : مهر 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : دی 1399

چکیده
زمینه و هدف: تحلیل گفتمان دارای مطالب و نظریه های عمده ای است که هریک از آنها میتواند برای تحلیل دانشنامه، نوروزنامه و کیمیای سعادت کارساز باشد. مطالعات گفتمانی از این جهت که نسبتی روشمند بین متن و دیدگاه های اجتماعی، سیاسی و مذهبی منتقدان را آشکار میسازد، حائز اهمیت است. در این میان میتوان از گفتمان ارنستو‌لاکلاو شنتال‌موف که از جهاتی به فوکو نزدیکتر است و همچنین از گفتمان فرکلاف استفاده کرد. بررسی گفتمان ابن‌سینا، خیام و غزالی، با مشخص کردن شبکۀ روابط معنا‌بخش متن، امکان به چالش کشیدن گفتمان فراگیر حاکم بر اثر و تحول بر نظامِ تثبیت‌شدۀ مفاهیم آن را فراهم میسازد.
روش مطالعه: پژوهش پیش‌رو مطالعه ای توصیفی ـ تحلیلی است که به شیوۀ پژوهش کتابخانه ای انجام شده است، در این پژوهش با رویکرد تحلیل گفتمان، صورت‌بندیهای گفتمانی که این سه نویسنده بکار گرفته اند، تحلیل و تبیین میشود.
یافته ها: گفتمان مورد التزام ابن‌سینا در اثبات واجب‌الوجود، گفتمانی عقلی ـ فلسفی، متکی بر استدلال است. و گفتمان خیام گفتمانی مادی ـ فرهنگی است که در بازتولید گفتمان نوروزنامه، نقش اساسی ایفاء میکند. گفتمان غزالی با گرایش عرفانی است.
نتیجه گیری: هرچند این سه گفتمان باهم در تقابل هستند، بیشتر، گفتمان جهان‌بین خیام در مقابل گفتمان جان‌بینِ ابن‌سینا و غزالی است، گفتمان ابن‌سینا و غزالی نیز در تقابل هم میباشند. در بین این سه گفتمان، گفتمان غالب غزالی با در دست داشتن قدرت و اعمال فشار بر دو گفتمان دیگر، آنها را از میدان گفتمانی طرد میکند و خود بعنوان قدرت غالب و برتر، گفتمان خود را نمایان میکند.

کلمات کلیدی
دانشنامه , نوروزنامه , کیمیای سعادت , تحلیل گفتمان , گفتمان غالب , امور دینی و دنیایی.

• قرآن کریم.
• آثار کامل ارسطو، بارنز، (1984)، (ویرایش)، تهران: دانشگاه علوم پزشکی.
• بحارالانوار، مجلسی، محمدباقر، (1386)، ترجمۀ موسی همدانی، جلد 5، چاپ چهارم، تهران: اسلامیه.
• تحلیل انتقادی گفتمان، فرکلاف، نورمن، (1389) ترجمۀ فاطمۀ شایسته پیران، چاپ سوم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
• تحلیل گفتمان انتقادی، آقاگل‌زاده، فردوس (1394)، چاپ سوم، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
• جایگاه مفهوم صدق در آراء فوکو، پایا، علی، (1375) نامۀ فرهنگ، شمارۀ 33، صص 69- 52.
• حکمه المتعالیه، شیرازی، صدرالدین محمد، (1981)، جلد سوم، بیروت: دار الاحیاء للتراث العربی.
• دانشنامۀ علایی، ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله، (1394)، مقدمه، حواشی و تصحیح محمد معین، محمدمشکوت، تقی بینش، تهران: مولی.
• غررالحکم، آمدی، ابوالفتح (1392)، تصحیح سید هاشم رسولی محلایی، چاپ سیزدهم، تهران: دفتر نشر فرهنگ.
• غزالی‌نامه، همایی، جلال‌الدین، (1397)، تهران: زوار.
• فرهنگ فلسفی، صلبیا، جمیل، (1366)، ج 1، ترجمۀ منوچهر صانعی دره بیدی، تهران: حکمت.
• قدرت، گفتمان و زبان، سلطانی، علی‌اصغر، (1384) تهران: نشر نی.
• کیمیای سعادت، غزالی، محمد، (1393) به کوشش حسین خدیوجم، چاپ شانزدهم، تهران: علمی و فرهنگی.
• گفتمان، میلز، سارا، (1388)، ترجمۀ فتاح محمدی، چاپ دوم، زنجان: هزارۀ سوم.
• مطالعاتی در تحلیل گفتمان، ون‌دایک، (1389)، چاپ سوم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
• مکارم اخلاق، طبرسی، حسن بن فضل، (1368)، ترجمۀ ابراهیم میرباقری، قم: حبیب.
• میشل فوکو: دانش و قدرت، ضیمران، محمد، (1396)، چاپ نهم، تهران: هرمس.
• نظریه و روش در تحلیل گفتمان، یورگنس، ماریان, فیلیپس،لوئیز، (1394) ترجمۀ هادی جلیلی، چاپ سوم، تهران، نشر نی.
• نوروزنامه، خیام، عمر، (1392)، چاپ سوم، تصحیح مجتبی مینوی، تهران: اساطیر.
• نهج‌البلاغه، (1379)، ترجمۀ محمد دشتی، قم: مشهور.